Valentijn

Zelf begin ik die dag met een bezoek aan de tandarts om een gaatje te vullen, maar voor de romantische zielen onder ons is het volgende maandag Valentijn. Wie vatbaar is voor zeemzoeterigheid, of er minstens zijn afkeer voor kan verbergen, kan zich dan onder lichte commerciële druk uitleven met dinertjes, kaartjes, hartjes, beertjes of gedichtjes.

Sint-Valentijn is nu eenmaal de katholieke patroonheilige van de geliefden. Alleen, hij is dat niet altijd geweest. Hij werd tot de Middeleeuwen niet eens in verband gebracht met de liefde. De link kwam er pas in de 14de eeuw dankzij het gedicht 'Parlement of Foules' van Geoffrey Chaucer. De auteur had wel 2 mei in plaats van 14 februari in gedachten, maar dat tot daar toe. Maar zijn dichterlijke ode was helemaal niet gewijd aan een gebeurtenis die we vandaag nog als liefdevol zouden beschouwen. Chaucer zong de lof van het gearrangeerde huwelijk tussen Richard II van Engeland met Anne van Bohemen, dat niet zozeer plaatsvond omdat die twee gek waren op elkaar dan wel om in het kader van de Honderdjarige Oorlog een strategische band te smeden tussen Engeland en het Heilige Roomse Rijk.

Onze opvatting van de ware liefde is dan ook nog niet zo oud en alles behalve universeel, al heeft ze dankzij de dominantie van de westerse cultuurproductie wel die pretentie gekregen. Het idee dat er één unieke zielsverwant bestaat die de sleutel heeft tot levenslang geluk behoort voor zeer veel aardbewoners nog steeds tot de sprookjeswereld. Voor hen blijft het huwelijk wat het ook voor ons eeuwenlang is geweest: een verbintenis gebaseerd op socio-economische overwegingen. De adel trouwde om strategische redenen, boeren in functie van het grondbezit en arbeiders als alliantie in de strijd tegen de armoede.

Natuurlijk bestond eerder al wel de middeleeuwse hoofsheid, een literaire stijlfiguur waarmee men de geheime liefde tussen een man en een onbereikbare vrouw beschreef in een gespiritualiseerde erotiek. Verhalen zoals dat van Lancelot en Guinevere of van Tristan en Isolde, die niet bedoeld waren als realistische liefdesverhalen en die bovendien baadden in kommer en kwel. Ze borduurden voort op de klassieke traditie van Ovidius' Pyramus en Thisbe, die ook na de Middeleeuwen navolging kende, zoals in Shakespeares Romeo and Juliet.

Pas in de periode van de Romantiek ging men sentimentaliteit, emotie en introspectie als realistische ingrediënten beschouwen van de echte liefde. Toen ontstond het romantische ideaal. In Die Leiden des jungen Werthers beschrijft Goethe hoe het hoofdpersonage tot over de oren verliefd is op de mooie Lotte. Zij is echter verloofd met de elf jaar oudere Albert en treedt met hem in het huwelijk. Werther kiest daarop voor zelfmoord boven een ondraaglijk, levenslang ongeluk. Goethes meesterwerk werd een bestseller die in heel Europa zelfmoorden uit liefdesverdriet uitlokte. Het romantisch ideaal verspreidde zich razendsnel. Het sloot naadloos aan bij de christelijke huwelijksmoraliteit door aan de liefde een sacraal karakter te geven dat het huwelijk hielp optillen van een sociale conventie tot een goddelijk gebeuren. Het was ook de perfecte verzinnebeelding van de liefde voor de opkomende burgerij die het materieel goed genoeg had om een relatief vrije partnerkeuze mogelijk te maken. Het idee van de ware liefde hielp de rijkere burger om de banale realiteit van het huwelijk weg te moffelen.

Tot we in de tweede helft van de 20ste eeuw allemaal rijk genoeg werden om het romantisch ideaal na te streven in ons liefdesleven. Trouwen uit andere overwegingen vinden we sindsdien steeds meer een mensonwaardig lot. De illusie werd werkelijkheid. Of toch niet. Want sinds we rijk genoeg geworden zijn om de ware liefde levenslang als ideaalbeeld na te streven, worden er jaarlijks bijna evenveel huwelijken ontbonden als gesloten. Het romantisch ideaal is vaker de grond om relaties te beëindigen dan om er te beginnen. Duurzame relaties blijven nochtans voor onze samenleving van cruciaal belang. Ze zijn de basis voor investeringen in huizen, ze houden de consumptie op peil en zorgen via spaargeld voor kapitaalaccumulatie. Toegegeven, niet direct de meest romantische overwegingen, maar misschien toch voldoende grond om onze culturele opvattingen over het romantisch ideaal wat bij te stellen. Naast het rozenpad met een strijkorkestje op de achtergrond, dat we zo goed kennen uit de Amerikaanse films, kunnen mensen beter ook weerbaar gemaakt worden voor gevoelens van twijfel, ontgoocheling en sleur die duurzame relaties bijwijlen met zich meebrengen. Gelukkig moet vandaag niemand nog het ongelukkig huwelijk doorstaan dat Willem Elsschot zo gruwelijk precies heeft beschreven, maar een beetje realisme is allicht toch beter dan het kleffe gedoe rond Valentijn.